Vakbonden, neem het stuur: samen democratie en een eerlijke transitie vormgeven

Gisteren had ik de eer om in Gent te spreken tijdens de boekvoorstelling van Stan De Spiegelaere, auteur van het broodnodige boek “Mondige burger, stille werker?
Waarom de redding van de democratie begint op het werk“. Ik sprak er over coöperaties als inspiratiebron.

Het bracht me terug naar een gesprek met Stan van enkele jaren geleden, dat ik toen ook verwerkte in mijn artikel voor MO over het middenveld in transitie. Die reflectie bevestigde opnieuw dat vakbonden veel meer kunnen zijn dan curatieve beschermers van werknemersrechten.

Van curatief naar preventief

Vakbonden grijpen traditioneel in wanneer problemen zich voordoen. Maar wat als ze ook mede-architecten worden van arbeidsorganisaties en maatschappelijke structuren? Door proactief modellen en processen op te zetten waarin democratie, participatie en samenwerking centraal staan, worden kernwaarden vanaf het begin ingebakken in het DNA van ondernemingen. Dit is preventief denken — niet alleen reageren, maar proactief vormgeven. Samenlevingsopbouw vanuit de werkvloer.

Daarnaast kan deze aanpak ook een deel van de leden activeren: zij worden niet enkel gebruikers van de voordelen van de vakbond, maar actieve deelnemers die meebouwen aan hun eigen toekomst, de toekomst van hun kinderen en toekomstige generaties. Zo versterkt de vakbond zichzelf terwijl ze tegelijk bruggen slaat met klimaatbeweging en het bredere middenveld. Het voorbeeld van CM, dat evolueerde van ziekenkas naar gezondheidsfonds en innovatie in de zorg actief mogelijk maakt, kan hierbij als inspiratie dienen.

Democratie en coöperatieve principes

Er zijn veel prachtige voorbeelden van coöperaties die tonen dat democratie op de werkvloer werkt, maar er zijn ook andere voorbeelden van ondernemingen die participatie en betrokkenheid stimuleren. Steward ownership laat bovendien zien dat kapitaal en zeggenschap niet per se aan elkaar gekoppeld hoeven te zijn binnen een organisatie. Wat mij écht inspireert, zijn de ICA-principes: ze vormen een praktisch en inspirerend kompas om organisaties te ontwerpen die participatief, transparant en duurzaam zijn. Het zijn ook principes die vorm kregen door ervaring op de werkvloer. Het mooie aan dit alles is dat we het warme water niet opnieuw hoeven uit te vinden; wat nodig is, is bestaande goede ideeën opschalen, ondersteunen en toepassen in verschillende contexten en sectoren.

Experimenteren voor de toekomst

Een vakbond van de toekomst kan:

• Experimenteren met nieuwe arbeidsmodellen en mee ontwerpen
• Hierin democratische waarden verankeren door medewerkers actief te betrekken in het ontwerpen
• Dit inzetten om samen maatschappelijke uitdagingen aan te pakken
• Zichzelf vernieuwen, via lerende proeftuinen die de vakbond moderner, flexibeler en relevanter maken.
• Vanuit de werkvloer sturen, zodat democratie hier versterkt wordt en doorstraalt naar de samenleving.

Opdracht: Investeren en samenwerken

Mooie ideeën waarmaken vergt middelen en strategische keuzes. Daarom stelde ik gisteren op de boekvoorstelling voor: waarom niet 10% van middelen en capaciteit investeren in een fonds, ondersteuning en kennisopbouw rond proeftuinen en maatschappelijke innovatie, vanuit thema’s werk, arbeidsmarkt en economie? Zo kan de vakbond preventief bijdragen aan de democratie en arbeidsorganisatie van de toekomst. Juist nu het middenveld onder druk staat, is samenwerking met andere actoren cruciaal.

In dit kader kan de vakbond zichzelf zien als “mede-architect voor een eerlijke transitie” — een rol die sociaal, economisch, ecologisch én democratisch is, waarbij actief wordt meegebouwd aan een rechtvaardige en toekomstbestendige samenleving. Gelukkig hoeft ze niet van nul te starten. Kijk bijvoorbeeld naar Reset Vlaanderen, 35 jaar geleden mee opgericht door vakbonden (toen nog Arbeid & Milieu). Deze unieke organisatie, wereldwijd erkend, dient nu al als hefboom en samenwerkingsplatform om experimenten te ondersteunen, kennis op te bouwen en de kern van een eerlijke transitie mee vorm te geven.

Laat dit een oproep zijn om niet enkel te investeren in woorden, maar ook in uitvoering. Zoals Stan schrijft in zijn boek: democratie als werkwoord!

Vakbonden als mede-architecten

Door proactief te investeren transformeren vakbonden van reactieve beschermer naar mede-architect van een democratische, veerkrachtige en toekomstgerichte samenleving. Ze worden laboratoria voor democratie en maatschappelijke innovatie, waar participatie, co-creatie en waarden samenkomen. Het is duidelijk: zonder zelf het stuur in handen te nemen als architect, kunnen ze echte democratie en een eerlijke transitie niet waarborgen.

Zoals Stan De Spiegelaere betoogt, is het ook de verantwoordelijkheid van vakbonden om de democratie te beschermen, te vernieuwen en mee vorm te geven — niet alleen als loodgieter, maar ook als architect die de fundamenten legt voor een robuuste, duurzame en inclusieve samenleving.

Ik steek graag mijn hand uit om mee na te denken over hoe we dit samen kunnen vormgeven.